بررسی نقشمایه‌های منسوجات نفیس مخمل در عصر صفوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشجوی کارشناس ارشد طراحی پارچه‌ و لباس گروه آموزشی هنر ومعماری دانشگاه علم وفرهنگ

10.22133/part.2021.270294.1004

چکیده

از اوایل قرن 10 پیش از میلاد تا قرن 15 میلادی فن نساجی در حکومت صفویه به منتها درجۀ کمال رسید. حمایت شاهان صفوی  (شاه اسماعیل، شاه طهماسب، شاه عباس) از هنر بافندگی، توانمندی و رونق تجاری ایران در اروپا، مهارت و بلندنظری استادان و مواد مناسبی که در کارگاه‌های بافندگی به‌کار می‌رفت از عناصر تأثیرگذار در تولید بافته‌های فاخر و نفیس بود و دولت صفوی و هنرمندان ایرانی را برای همیشه در جهان سربلند و پرآوازه کرد. انواع مخمل، زری و دیباج از نفیس‌ترین و مهم‌ترین تولیدات کارگاه‌های دورۀ صفوی بود. بافت منسوجات نفیس در عصر صفوی با رهبری استادان نقاش و بافنده در چهار سبکِ تبریز، یزد، اصفهان و کاشان دسته‌بندی می‌شود. منسوجات نفیس مخمل نیز در تمامی سبک‌ها با طرح و نقوش رایج صفوی بافته شده است. در این تحقیق به‌طور اختصاصی تاریخچۀ مخمل و انواع مخمل‌های دورۀ صفویه، استفاده از نمادها و نقشمایه‌های انسانی، گیاهی و حیوانی در پارچه‌های مخمل و رنگ‌های به‌کار‌رفته در این منسوجات نفیس از زوایای گوناگون بررسی شده است. تعداد نمونة بررسی‌شده 21 قطعه پارچۀ مخمل صفوی بوده است که طرح و نقش، رنگ، سبک و مشخصات این منسوجات بیان شده است. با توجه به تحقیقات و مستندات تاریخی، نقش‌پردازی‌های منسوجات نفیس مخمل متأثر از عوامل بسیاری همانند توانمندی و مهارت استادان، وقایع سیاسی و فرهنگی، مسائل مذهبی، روابط اروپاییان و سلیقۀ شاهان بوده است که منتج به تولید آثار فاخر مخمل با سبک‌های هنری و خاص شده است. بی‌توجهی به هنرمندان نساج، نقاش، و استادان و هنر‌های وابسته و نبود حمایت مالی از آن‌ها، و مسائل سیاسی و اقتصادی سبب افول و انحطاط کارگاه‌های نساجی شد که در این پژوهش به آن پرداخته شده است. این پژوهش با روش مروری و استناد به منابع کتابخانه‌ای و مصاحبه انجام شده است. بخش کوچکی از این پژوهش به‌صورت میدانی و مصاحبه با استادان مخمل‌باف در سازمان میراث فرهنگی کاشان و تهران انجام شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Structural Analysis of Safavid Velvet Textile Patterns

نویسنده [English]

  • Ashram sadat Mirbagheri
Master student of textile and clothing design, Department of Art and Architecture, University of Science and Culture
چکیده [English]

From the early 10th  century BC to the 15th century CE, the textile industry in the Safavid era had reached perfection. The support of Safavid kings (Shah Ismail, Shah Tahmasb, Shah Abbas) from the art of weaving, empowerment, and commercial prosperity of Iran in Europe, the skill and theoretical arrogance of the professors, and the appropriate materials used in the weaving workshops resulted in exquisite and products that made the name of the Safavid government and Iranian artists famous forever in the world. Velvet, gold, and Dibaj were Safavid workshops' most exquisite and important products. Exquisite textile textures in the Safavid era are categorized with the leadership of painters and weavers in four styles of Tabriz, Yazd, Isfahan, and Kashan. In this research, the history and various types of velvets of the Safavid era, the use of the human, plant, and animal symbols and motifs in velvet fabrics, and the colors used in these exquisite textiles from different angles have been investigated. Including the introduction of the history of velvet and types of velvet of the Safavid era, the use of the human, plant, Islamic and  patterns in velvet fabrics, and finally, the causes and factors of degeneration and decline of the texture of this exquisite textile are examined. English translation. The sample size was 21 pieces of Safavid velvet pitch, and the design and role, color, style, and specifications of these textiles are expressed. English translation.  English translation.  According to historical researches and documents, the roles of exquisite velvet textiles have been influenced by many factors such as the ability and skill of professors, political and cultural events, religious issues, European relations, and kings' tastes, resulting in the production of high-end velvet works with artistic and unique styles. This study was conducted using the review method and citing library resources and interviews. A small part of this research was in the field and conducted interviews with velvet weaving professors in Kashan and Tehran Cultural Heritage Organization.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Design
  • Role
  • Velvet
  • Exquisite textiles
  • Safavid
آکرمن، فیلیس (1363). نساجی سنتی ایران. ترجمۀ زرین‌دخت صابر شیخ. تهران: وزارت صنایع.
امامی میبدی، سیدمنصور، یوسف جمالی، محمدکریم و ابطحی، سید علیرضا (1393). «غیاث الدین نقش‌بند یزدی و صنعت نساجی یزد عهد صفوی». فصلنامۀ بررسی‌های نوین تاریخی، سال اول، شمارۀ 2، ص 53-61.
بهشتی‌پور، مهدی (1343). تاریخچه صنعت نساجی ایران. تهران: اکونومیست.
پوپ، آرتر آپهامم و اکرمن، فیلیپس (1387). سیری در هنر ایران، جلد 11. ترجمه نجف دریا بندری، ویرایش سیروس پرهام. تهران: انتشارات علمی وفرهنگی.
پوپ، آرتر اپهام، آکرمن، فیلیپس و شرودر، اریک (1387). شاهکارهای هنر ایران. ترجمۀ پرویز خانلری. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
تاجبخش، احمد (1372). تاریخ صفویه. شیراز: انتشارات نوید.
تاورنیه، ژان باتیست (1336). سفرنامۀ تاورنیه. ترجمۀ ابوتراب نوری اصفهانی. تهران: نشر سنایی.
حسین‌زاده قشلاقی، سارا و مونسی سرخه، مریم (1395). «بررسی وجوه اشتراک و افتراق پارچه‌های عصر صفوی و عثمانی». نگره، دورۀ 12، شمارۀ 41، ص 99-111.
زکی، محمدحسن (1366). صنایع ایران بعد از اسلام. ترجمۀ محمدعلی خلیلی. انتشارات اقبال.
زمانی، عباس (1352). «طرح آرابسک و اسلیمی در آثار تاریخی ایران». مجلۀ هنر و مردم، شمارۀ 126، ص 17-34.
سانسون (1346). سفرنامه سانسون. ترجمۀ تقی تفضلی. تهران: انتشارات ابن سینا.
سودآور، ابوالعلا (1380). هنر دربارهای ایران. ترجمۀ ناهید محمد شمیرانی. نشر کارن.
سیوری، راجر (1385). ایران عصر صفوی. ترجمۀ کامبیز عزیزی. تهران: نشر مرکز.
شاردن، ژان (1336). سیاحت‌نامه شاردن، جلد چهارم. ترجمۀ محمد عباسی. مؤسسۀ مطبوعاتی امیر کبیر، چاپخانه رنگین.
شریفی مهرجردی، علی‌اکبر (1392). «هنر نساجی و پارچه‌بافی در دورۀ درخشان صفوی». چیدمان، سال دوم، شمارۀ 2، ص 102-109.
صفاکیش، حمیدرضا (1390). صفویان در گذر تاریخ. تهران: انتشارات سخن.
طالب‌پور، فریده (1397). «پارچه‌بافی در عصر صفوی: از منظر تاریخی، سبک‌ها و کارکردها». مبانی نظری هنرهای تجسمی، شمارۀ 6، ص 123-134.
کونل، ارنست (1387). هنر اسلامی. ترجمۀ هوشنگ طاهری. انتشارات توس.
مک داول، دیوید (1378). تاریخ معاصر کرد. ترجمۀ ابراهیم یونسی. تهران: پانیذ.
مونسی سرخه، مریم و حسین‌زاده قشلاقی، سارا (1396). «عوامل فرهنگی مؤثر بر دگرگونی نقشمایه‌های انسانی در پارچه‌های دوره‌های صفوی و اول قاجار». نشریۀ علمی پژوهشی مطالعات هنر اسلامی، دورۀ 31، شمارۀ 28، ص 21-41.
Headyat Munroe, N. (2012). Silk textile from safavid iran-1501-1722. https://www.metmuseum.org/art/collection