دانشجوی دکتری تاریخ تحلیلی و تطبیقی هنر اسلامی؛دانشکده هنر دانشگاه شاهد
چکیده
سده‌های پنجم و ششم هجری مصادف با حکومت سلجوقیان در ایران، دوران شکوفایی کتیبههای اسلامی به خط تعلیق، نسخ و کوفی است. اما تعداد کتیبههای شناخته‌شده به خط کوفی یا خطوط دیگر در منطقه آذربایجان در این سدهها و پیش از آن بسیار اندک است. به طوری که مجموعاً تعداد 9 کتیبه در این پژوهش ـ به صورت میدانی یا کتابخانهای ـ یافته و بازخوانی شده است. یافتن دلایل تعداد اندک این کتیبهها در دوران شکوفایی و وفور کتیبه‌نویسی عربی و اسلامی یکی از سوالات اصلی این پژوهش بوده است. مقاله حاضر، در گام نخست به شناسایی و توصیف تنها نمونههای کتیبهنگاری بناهای تاریخی منطقه آذربایجان مربوط به پیش از سده ششم هجری پرداخته و پس از بازخوانی انتقادی این مجموعه، دو کتیبه مربوط به گنبد مدور و گنبد کبود مراغه که قبلاً توسط آندره گدار (1371) بازخوانی شدهاند را با استفاده از مستندات تصحیح کرده است. در نهایت بررسی مجموع یافته‌ها نشان می‌دهد که کتیبههای اسلامی آذربایجان در شش سده اول هجری میتوانسته بسیار بیش از این تعداد باشد و بررسی شواهد تاریخی و مستندات ارائه شده، به تأیید این فرضیه میرسد که اکثر این کتیبهها در چند قرن بعدی به ویژه در اوایل دوره صفوی تخریب‌شده‌اند. پژوهش حاضر از نظر هدف بنیادی و از نظر روش توصیفی-تحلیلی است و اطلاعات آن چنانکه اشاره شد، به صورت میدانی و کتابخانهای گردآوری شده است. با توجه به پراکندگی این کتیبهها در سطح منطقه آذربایجان، معرفی و بازخوانی یکجای آنها در یک مقاله گام مهمی در جهت تحلیل تحولات تاریخی دوره مذکور و دوره‌های بعدی از نظر کتیبه‌نویسی دارد؛ به ویژه آنکه چهار بنای آرامگاهیِ گنبد سرخ، گنبد مدور و گنبد کبود مراغه و بنای سه گنبد ارومیه، جزء منحصربه‌فردترین آثار این دوره‌اند.
افشار سیستانی، ایرج (1369 (نگاهی به آذربایجان شرقی، رایزن، تهران. افشار، ایرج، فهرست مقالات فارسی، ج 1 -5 ، انتشارات علمی و فرهنگی، تهران. برادران شکوهی، سیروس، گزارش نهایی طرح سنگنبشتههای آذربایجان، دانشگاه تبریز، منتشرنشده. بهنام، عیسی، گنبد سرخ مراغه، هنر و مردم، ج1 ، شماره 8 : 2 ـ 5 و شماره 9 : 148 پور کریم، هوشنگ، سنگ مزارهای ایران، هنر و مردم، دوره جدید ش 12 : 31 ــ 39 ترابی طباطبایی، جمال (1379 (مسجد کبود فیروزه اسلام، انتشارات مهد آزادی، تبریز. رحیم لو، یوسف، گزارش نهایی طرح سنگنبشتههای آذربایجان، دانشگاه تبریز، منتشرنشده. زمانی، عباس (1352 (خط کوفی تزئینی در آثار تاریخی اسلامی، هنر و مردم، ش 128 : 15 ــ 33 سلماسی زاده، جواد (1352 (گنبد سرخ یا گنید قرمز مراغه، وحید ش 11 : 649 ــ 654 کارنگ، عبدالعلی (1374 (آثار باستانی آذربایجان ج 1 ،انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران. کیانی، محمد یوسف(1379 (هنر معماری ایران در دوره اسلامی، انتشارات سمت، تهران. گدار، آندره (1371 (آثار ایران، ترجمه ابوالحسن سرو قد مقدم، بنیاد پژوهشهای اسلامی، مشهد. مروارید، یونس (1372 (مراغه، مؤلف، مراغه. مشکور، محمدجواد، نظری به تاریخ آذربایجان، انتشارات انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، تهران.
)